شیخ صنعان و دختر ترسای «ستمگر»: تجربه‌ای از رویارویی دو فرهنگ
چهارشنبه, ۱۶ مرداد ۱۳۹۲، ۰۹:۱۱ ب.ظ
تابستان امسال، به دعوت پروفسور کلاوس فون اشتوش، رئیس مرکز الهیات تطبیقی و استاد دانشگاه پادربورن، به دانشگاه پادربورن (آلمان) رفتم تا در برنامه ترم تابستانی دو کلاس و یک کارگاه برگزار کنم. یکی از این کلاس‌ها به صورت مشترک و دواستاده (co-teaching) با تدریس فون اشتوش و من برگزار شد با نام الهیات دوستی و عشق. در هفت جلسه نخست، فون اشتوش به استناد منابع گوناگون مسیحی به تحلیل ماهیت عشق و دوستی پرداخت. من هم در هفت جلسه بعد به تحلیل ماهیت عشق و دوستی از منظر اسلامی پرداختم.
برای درس خودم از آثار مولانا، عطار، دیلمی، ابن سینا، و ابن مسکویه استفاده کردم و کوشیدم ابعاد عرفانی، فلسفی، و اخلاقی این دو مفهوم را از دیدگاهی نسبتاً تطبیقی بکاوم. کارم را با مولانا شروع کردم و با عطار ادامه دادم. پس از معرفی عطار و جایگاه او در عرفان اسلامی به تحلیل کتاب منطق الطیر و قصه سیمرغ و سیمرغ پرداختم و سپس به بحث وادی عشق که یکی از منازل سلوک و رفتن به سوی کمال است روی آوردم. در این قسمت به تحلیل داستان معروف شیخ صنعان و دختر ترسا دست زدم. ترجمه انگلیسی این داستان را پیشتر در اختیار دانشجویان و خود فون اشتوش گذاشته بودم. محور بحث من آن بود که عشق لازمه کمال و سلوک است. اما این عشق مصائبی دارد که هیچ کس از آن بر کنار نیست و عارف و عامی از آن رهایی ندارند. بهترین نمونه آن، همین شیخ صنعان است که با داشتن چهار صد مرید پاکباز و حدود پنجاه سال عبادت و زیارت خانه خدا، در یک نظر دل به دختری ترسا می‌بازد و به خواست او سنگین‌ترین جرایم را از دیدگاه خودش مرتکب می‌شود، تا جایی که به نشان تغییر دین زنار به کمر می‌بندد و خوکبانی میکند و شراب می‌نوشد. اما همین عشق او را سرانجام نجات میدهد و در مسیر کمال به پیش می‌برد.
پس از آن که خوب این داستان و ابعاد تاریخی و عرفانی آن را بیان کردم، از دانشجویان خواستم آنها هم نظرشان را بگویند. اولین کسی که واکنش نشان خود فون اشتوش بود که گفت این داستان نشان میدهد که چگونه دختر مسیحی «سنگدلی» با نوعی «سادیسم»، پیری دلباخته را به بدترین کارها وا می‌دارد. سپس به اثبات مدعای خود پرداخت و نتیجه گرفت که عطار در پی نشان دادن برتری اسلام بر مسیحیت است و هر کس با خواندن این داستان پی می‌برد که نماد اسلام پیری دلباخته و نماد مسیحیت دختری ستمگر است.
در پی این اظهارات، دانشجویان دیگر هم از سر موافقت نکاتی گفتند که بر توهین‌آمیز بودن این داستان و نگاه برتری‌‌جویانه عطار تأکید داشت.
متوجه شدم که مخاطبان من با زمینه مسلط مسیحی به جای توجه به روح این قصه، آن را نوعی تقابل بین مسیحیت و اسلام پنداشته‌اند. در پی آن سعی کردم نشان دهم اصولاً نگاه عطار در این داستان کلامی نیست و او صرفاً خواسته است نشان دهد عشق چگونه وضع موجود را به هم می‌ریزد و چسان از پیری عابد و به تعبیر مولانا «سجاده نشین باوقاری»، بازیچه کودکان می‌سازد. اما چون عطار با مسیحیت آشنا بوده است از دختری مسیحی نام برده است و به فرض اگر وی آشنایی عمیقی با فرهنگ دیگری داشت این تقابل را ممکن بود میان شیخی مسلمان و دختری هندو یا بودایی برقرار سازد. حاصل آن که این بحث خیلی کش و قوس پیدا کرد و تا دو سه جلسه بعد مرتب به آن اشاره می‌شد و من هم سعی می‌کردم حالت نمادین قصه را برجسته کنم و نمونه‌های مختلف مسیحی این روایت را بیان کنم با این حال مخاطبان از آن نوعی مواجهه الهیاتی و کلامی و تقابل خاص بین مسیحیت و اسلام را برداشت می‌کردند.
سخن کوتاه، این اتفاق و مناقشه طولانی درسی برایم به ارمغان آورد. حتی عارفانه‌ترین داستان‌های ما رنگ و بوی زمانه خود را دارند و همان گونه که هگل گفته است هر انسانی فرزند زمانه خویش است. عطار چون عارفان دیگر، شریعت را تنها درآمد و آغاز و پوسته دین می‌دانست و مهم برایش رفتن بود نه ماندن و، چون سنایی، کفر و ایمان را در صورتی که مانع رسیدن به دوست شود، برابر می‌نهاد. با این همه، برای بیان مقصود خود از داستانی تمثیلی و تعلیمی سود جست که ناخواسته خواننده امروزی مسیحی از آن نوعی توهین به مسیحیت را استشمام میکند.
***
همچنین ببینید: «شیخ صنعان و باقی ماجرا»
- چهارشنبه, ۱۶ مرداد ۱۳۹۲، ۰۹:۱۱ ب.ظ
استاد بزرگوار جناب دکتر اسلامی
با سلام
طاعات شما قبول و عید سعید فطر بر شما و تمام شیعیان جهان مبارک. موفقیّت شما در تجربه جدید دانشگاه پادربورن آلمان رو هم صمیمانه تبریک میگم و امیدوارم علاوه بر تجربیاتی که کسب کرده اید تجربیات قابل توجهی رو هم از خودتون برای دانشجویان دانشگاه پادربورن به یادگار گذاشته باشید که البته قطعاً بر اساس شناختی که بنده از شما دارم همینطور هست.
این سخن که هر انسانی فرزند زمانه خویش هست سخنی متین بوده و طبعاً برداشت پروفسور فون اشتوش و شاگردانش و قضاوتشان در رابطه با این داستان نیز بر همین مبنا بوده است. طبیعی است که پیش زمینه های ذهنی این افراد متاثّر از موقعیت های خاص دینی، فرهنگی و حتی جغرافیایی زمانه خودشان است؛ چون آنها دغدغه زمانه و مسایل روز دین و جامعه خود را دارند، امّا همواره باید توجّه داشته باشیم که شرایط زمانه ما را از دست یافتن به جان مطلب غافل نکند و مانع فهم حقیقت مطلب نشود. به نظرم بهتر می بود شما در کلاس درس این نکته را گوشزد می کردید.
از برداشتی که جناب پروفسور فون اشتوش و شاگردانش از داستان شیخ صنعان و دختر ترسا داشته اند که بگذریم، به نظر من؛ نکتۀ جالب این داستان این هست که عشق مجازی شیخ‌صنعان به دختر ترسا و رنجی که شیخ در این راه تحمل میکند، تصویری قابل درک از عشق حقیقی میان سالک مخلص حق، و حاکی از بلاهای مترتب بر آن است که باید سرانجام به تزکیة نفس از راه شکستن غروری بینجامد که بر زهد و تعبّد خشک حاصل از آن تکیه دارد. علاوه بر اینکه، گرچه شیخ صنعان با عاشق دختر ترسا شدن از ایمان می‌گذرد و دوباره به ایمان باز می‌گردد، اما این ایمان آوردن دوباره با ایمان زهد آمیز پیشین او بسیار متفاوت است. ایمان پیشین در مقایسه با ایمان پسین، کفر است و شاید مهم‌ترین نکتة داستان شیخ صنعان نیز همین موضوع است.